(φωτο από http://www.babylonia.gr/) Ποινή: είναι η κύρωση που υφίσταται ο παραβάτης ενός γραπτού νόμου με σκοπό την αποκατάσταση της κοινωνικής ευρυθμίας και της έννομης τάξης.
Χαρακτηριστικά διατυπώνεται η άποψη ότι "κάθε πολιτεία για να κατοχυρώσει τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίσει την κοινωνική ισορροπία, επιβάλλει ποινές σ' αυτούς που παραβαίνουν τους νόμους".
Τα διάφορα είδη ποινών (χρηματική ποινή, φυλάκιση, στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, θανατική καταδίκη) εξασφαλίζουν τη σιγουριά αλλά και την ευνομία στην πολιτεία.
Σκοπός της ποινής
- ο σωφρονισμός του παραβάτη που διέπραξε το αδίκημα.
- η αναμόρφωση του χαρακτήρα του μέσα από τη συνειδητοποίηση της πράξης του αλλά και του τιμήματος που πληρώνει.
- η κατάλληλη προετοιμασία για ομαλή επανένταξη στην κοινωνία, διαπαιδαγώγηση - ανακοινωνικοποίηση του εγκληματία, μέσα από τον προσανατολισμό του στους νόμους και τις αξίες που αποδέχεται η κοινωνία.
- η ποινή εντάσσεται στο πλαίσιο της απονομής του δικαίου, δηλ. δικαιώνει και λυτρώνει τον αδικημένο, αλλά αποκαθιστά και την ηθική τάξη στην κοινωνία (αποκατάσταση της διαταραγμένης κοινωνικής ισορροπίας).
- ο εκφοβισμός και η αποθάρρυνση των επίδοξων εγκληματιών, μέσο παραδειγματισμού για το κοινωνικό σύνολο.
"Η ποινή φέρεται να έχει μια πολύπλευρη κοινωνική λειτουργία. Εκφοβιστική, ως απευχή που επικρέμαται για τον επίδοξο δράστη εγκληματικών πράξεων, εκτονωτική, όταν επιβάλλεται, του ψυχικού πάθους εκείνων που προσβάλλονται από τις πράξεις αυτές, διορθωτική, όταν εκτίεται, για όποιον τη δοκιμάζει και τη βιώνει, επανορθωτική, για τη διαταραγμένη από τις εγκληματικές πράξεις κοινωνική ισορροπία, διδακτική, στην προσπάθεια ποδηγέτησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς από την εκάστοτε κρατική εξουσία".Ι.Ε. Μανωλεδάκης
ΓΕΝΙΚΑ: η ποινή ηθικοποιεί, εξανθρωπίζει, προβάλλει αξίες, τονίζει στον πολίτη την ανάγκη του αλληλοσεβασμού και της αποδοχής των κανόνων της κοινωνίας, ενισχύει τη κοινωνική συνείδηση, προϊδεάζει τον πολίτη για τις συνέπειες της απειθαρχίας, υπενθυμίζει τις υποχρεώσεις του, καταστέλλει τα πάθη του και περιορίζει την ενστικτική του τάση για ετερότητα, επιβολή και απεριόριστη ικανοποίηση επιθυμιών - επιδιώξεων.
Η ποινή είναι συνοδοιπόρος της κοινωνικής αναγκαιότητας / συμβατικότητας. Συγκαταλέγεται στα μέσα που διαθέτει η κοινωνία για τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση των μελών της.
ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΑ: εξασφαλίζεται στους πολίτες, έστω και με αυτό τον τρόπο, το αίσθημα της ασφάλειας - προστασίας. Η αμερόληπτη και απαρέγκλιτη εφαρμογή των ποινών είναι συντελεστής της κοινωνικής τάξης αλλά και της νομιμοφροσύνης των πολιτών.
ΑΝΤΙΘΕΤΑ: η χαλάρωση ή η υπερβολική αυστηρότητα στην επιβολή των ποινών μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά για την κοινωνική σταθερότητα, να προκαλέσει αναταραχές, βίαιες συγκρούσεις, να επιφέρει την αναρχία, τη διάλυση της κοινωνίας.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Ο υπότροπος εγκληματίας ξαναγυρίζει στη φυλακή και περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εκεί. Αυτό αποδεικνύει ότι η φυλακή δεν μπορεί να επιτελέσει επιτυχώς το ρόλο της. "Το καθεστώς της φυλάκισης αποτελεί μία κατάσταση αντικείμενη στην ίδια την ουσία της ανθρώπινης φύσης. Και η επιβολή αυτής της ανθρώπινης κατάστασης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς καταπίεση και βιαιότητα, ακριβώς γιατί έρχεται σε αντίθεση με τις πιο μύχιες και ατράνταχτες παρορμήσεις για ελευθερία και αυτοπροσδιορισμό. Επομένως, η φυλακή είναι εξορισμού χώρος βίας και αναπαραγωγής της βίας". Β. Φίλιας
- Αν δεχτούμε ότι ο εγκληματίας δε γεννιέται, αλλά δημιουργείται μέσα στις ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες της εποχής, τότε ο έγκλειστος πληρώνει ένα τίμημα για αδίκημα απέναντι στην κοινωνία, του οποίου τα αίτια βρίσκονται στην ίδια την κοινωνία.
- Οδηγεί το άτομο στην αντίδραση, το κονιορτοποιεί και το εξαθλιώνει ως προσωπικότητα, καταρρακώνει τον ψυχισμό και τον αυτοσεβασμό του.
- Καλλιεργεί στην ψυχή του κατάδικου το μίσος για την κοινωνία.
ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ για την αποδοτική λειτουργία του σωφρονιστικού συστήματος
- "Τα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση του εγκλήματος δεν πρέπει να είναι κατά του εγκληματούντος, αλλά υπέρ του, δηλ. να στοχεύουν στην αποκατάστασή του ως προσωπικότητας, όχι στην καταστροφή του". Πρέπει η ποινή να εξασφαλίζει όρους αναδιαπαιδαγώγησης του εγκληματία, να έχει δηλ. ανθρωπιστικό χαρακτήρα.
- "Η ανατοποθέτηση της προσωπικότητας αυτής σε μια βάση, που θα της επιτρέψει να λειτουργεί ομαλά, απαιτεί ένα έργο πολυσύνθετο, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να εκπληρώσει η φυλακή εφόσον η όλη της σύλληψη στηρίζεται στην ιδέα της ανταπόδοσης και της προστασίας της κοινωνίας από μια επικίνδυνη προσωπικότητα"Β. Φίλιας
-Η εργασία και η εξειδίκευση θα συμβάλλουν στην ταχύτερη κοινωνική ένταξη των αποφυλακιζομένων, στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων, στον περιορισμό της εγκληματικότητας και κυρίως στη μείωση των φαινομένων υποτροπής.
-Επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων.
-Ανθρώπινοι όροι διαβίωσης στις φυλακές.
-Εξειδικευμένο προσωπικό στην υπηρεσία σωφρονισμού του οποίου η δραστηριότητα θα αποβλέπει στη θετική ανασυγκρότηση της ζωής τους για τη ζωή".
-Σεμινάρια επιμόρφωσης, πολιτιστικά προγράμματα, εκδηλώσεις, δραστηριότητες - καλλιέργεια του ψυχικού κόσμου, εκτόνωση δημιουργικότητας, εσωτερικός εκπολιτισμός,
- Αναδιάρθρωση των κοινωνικών αντιλήψεων και εξάλειψη των προκαταλήψεων που στιγματίζουν και περιθωριοποιούν τους πρώην κατάδικους, δυσχεραίνουν την επανένταξή τους στην κοινωνία.
ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ
(Francisco José de Goya 3η Μαΐου 1808, 1814, λάδι σε μουσαμά, 266x345 εκ., Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη/ Στις 3 Μαΐου του 1808 εκτελέστηκαν μαζικά περίπου 400 Ισπανοί πολίτες από τα γαλλικά στρατεύματα, οδηγώντας σε μία γενικευμένη ισπανική εξέγερση / πηγή: wikipedia)
Διατυπώνεται συχνά η άποψη ότι "η διόγκωση των φαινομένων βίας και εγκληματικότητας οφείλεται και στην τάση που ανιχνεύεται, στις σύγχρονες κοινωνίες, για κατάργηση της θανατικής ποινής".
Ο προβληματισμός γύρω από τη σκοπιμότητα αλλά και την ορθότητα - ακόμα και τη συνταγματικότητα της θανατικής ποινής είναι πάντα επίκαιρος.
Επιχειρήματα υπέρ της θανατικής ποινής
• Η θανατική ποινή δεν έρχεται σε αντίθεση με το κοινό αίσθημα. Η κοινή γνώμη επιθυμεί την καταδίκη σε θάνατο εγκληματιών που σκορπίζουν αφειδώς το θάνατο και μάλιστα με στυγερό τρόπο. Νιώθει ασφάλεια και ικανοποιείται το περί δικαίου αίσθημα μετά την επιβολή μιας τέτοιας ποινής.
• Η ικανότητα της θανατικής ποινής ν' αποτρέψει στο μέλλον παρόμοια εγκλήματα, η αποτρεπτική της λειτουργία για την τέλεση παρόμοιων αποτρόπαιων πράξεων. Για τους επαγγελματίες εγκληματίες, η απειλή θανατικής ποινής έχει ανασταλτικό αποτέλεσμα.
• Όσοι προβάλλουν τα ανεπανόρθωτο της θανατικής ποινής ως επιχείρημα για την κατάργησή της, προσπαθούν να εντυπωσιάσουν αλλά και να παραπλανήσουν. Διότι κάθε ποινή είναι ανεπανόρθωτη εκτός από τη χρηματική ποινή. Τα χρόνια της φυλακής δεν γυρίζουν πίσω ούτε οι ευκαιρίες που έχασε στη ζωή του. Εκείνο επομένως που απαιτείται στην επιβολή κάθε ποινής, πόσο μάλλον της θανατικής, είναι η έκδοση μη παραπλανημένων δικαστικών αποφάσεων.
• Το αν "επιτρέπεται" ή όχι η αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής, είναι θέμα μεταφυσικό και όχι θετικό (κοινωνικό- νομικό). Από μεταφυσική πλευρά, η ανθρώπινη ζωή είναι η μεγαλύτερη αξία. Από θετική - κοινωνική πλευρά και μάλιστα νομική, όμως, δεν εξετάζεται τι έχει μεγαλύτερη αξία αλλά τι προηγείται στην προστασία. Και αυτό που προηγείται είναι η αυτοπροστασία της κρατικής εξουσίας με την νομική προστασία των πολιτών και της ζωής τους.
• Αν η θανατική ποινή είναι αντισυνταγματική επειδή δεν σέβεται ως αξία τον άνθρωπο και παραβιάζει τα δικαιώματά του, τότε το ίδιο συμβαίνει και με την ισόβια κάθειρξη, την ισόβια δηλαδή στέρηση της προσωπικής ελευθερίας.
Ι.ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗ, "Γενική θεωρία του ποινικού δικαίου"
Επιχειρήματα κατά της θανατικής ποινής
• Όταν αποδίδουμε την έξαρση της βίας και της εγκληματικότητας στην κατάργηση της θανατικής ποινής, σημαίνει ότι παραβλέπουμε τους ουσιαστικούς παράγοντες / τη γενεσιουργό αιτία και αναζητάμε τη εύκολη λύση.
• Σε χώρες όπου ισχύει η θανατική ποινή, δεν παρουσιάζεται θεαματική μείωση της εγκληματικότητας, καθώς μάλιστα δεν έχει αποδειχτεί η αποτρεπτική δύναμη αυτής της ποινής. Για παράδειγμα οι κατά συρροή δολοφόνοι, οι ψυχοπαθείς ουδόλως αποθαρρύνονται από την προοπτική της θανατικής καταδίκης. Άλλωστε οι ψυχικά νοσούντες δολοφόνοι εξαιρούνται από αυτή την πρακτική. Ποιος είναι εκείνος ο εγκληματίας, που διαπράττει εν θερμώ ένα έγκλημα και συνάμα αναλογίζεται τις επιπτώσεις της ενέργειάς του ή φαντάζεται ότι θα πέσει στα χέρια των διωκτικών αρχών.
• Το σωφρονιστικό σύστημα δεν αποβλέπει στην εκδίκηση αλλά στο σωφρονισμό, τη διόρθωση - επανένταξη - ανακοινωνικοποίηση του εγκληματία, ευκαιρία που του στερεί η άκαμπτη επιβολή της "εσχάτης των ποινών".
• Σε περίπτωση δικαστικής πλάνης δεν υπάρχουν περιθώρια επανόρθωσης του λάθους
• Η κοινωνία δεν έχει από ηθική και ανθρωπιστική άποψη το δικαίωμα να αφαιρεί ζωές.
• Η θανατική ποινή (η βαναυσότητά της) προκαλεί το κοινό αίσθημα, διχάζει την κοινωνία, εξάπτει το μίσος, το φανατισμό, σηματοδοτεί την ηθική καταρράκωση της κοινωνίας, αλλά αποδεικνύει και την αναποτελεσματικότητα του σωφρονιστικού συστήματος και του κράτους γενικότερα να συγκρατήσει την αλματωδώς εξελισσόμενη εγκληματική δραστηριότητα στις κοινωνίες και να διατηρήσει την έννομη τάξη με πιο ήπια και προληπτικά μέτρα.
• Σε μια εποχή πολιτισμικής προόδου, η εκτέλεση της θανατικής ποινής, ακόμα και για το πιο στυγερό έγκλημα, αποτελεί κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων "η θανατική εκτέλεση αποτελεί τη μεγίστη φυσική και ηθική βλάβη που μπορεί να υποστεί ένα άτομο από την πολιτεία".
• Στα ανελεύθερα καθεστώτα, γίνεται χρήση εκ μέρους της εξουσίας της θανατικής καταδίκης για τη δολοφονία - φυσική εξόντωση των αντιφρονούντων.
• Ο ΦΥΛΕΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ της θανατικής ποινής στις ΗΠΑ: οι θανατοποινίτες συνήθως προέρχονται από τις φυλετικές /εθνικές μειονοτικές κοινότητες της χώρας, από εξαθλιωμένα κοινωνικά στρώματα των μεγαλουπόλεων. Είναι εκείνοι που κατά κύριο λόγο διέπραξαν έγκλημα, ωστόσο δεν έχουν την οικονομική δύναμη να πληρώσουν έναν επιφανή νομικό που θα τους απάλλασσε από τις βαριές κατηγορίες, συνήθης πρακτική για πολύ χειρότερους εγκληματίες (οργανωμένο έγκλημα, μεγαλοδιακινητές και έμποροι ναρκωτικών, μαφιόζοι κοκ.). Ήδη στις ΗΠΑ πολλοί μιλούν για ρατσιστική απονομή δικαιοσύνης, αφού στις φυλακές πλεονάζουν μαύροι και ισπανόφωνοι κρατούμενοι.
«Η Ο' Κόνορ, από τους υπέρμαχους της θανατικής ποινής στις ΗΠΑ, εξέπληξε τους πάντες προτείνοντας να απαιτείται συγκεκριμένη ελάχιστη επαγγελματική πείρα των δικηγόρων που θα ορίζονται για την υπεράσπιση κατηγορουμένων που αντιμετωπίζουν την ποινή του θανάτου. Έτσι θα ορίζονται συνήγοροι έμπειροι και ενδεχομένως ειδικευμένοι σε περιπτώσεις που η ποινή μπορεί να είναι θάνατος. Και όλα αυτά γιατί οι στατιστικές δείχνουν πως συχνά σοβαρές περιπτώσεις θανατικής ποινής ανατίθενται σε άπειρους δικηγόρους (περίπτωση Μάικλ Γκράχαμ), γιατί οι κατηγορούμενοι δεν έχουν χρήματα να τους πληρώσουν.» Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία- 13/01/2002
• ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΘΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑΣ ΠΟΙΝΗΣ :συχνά σε χώρες όπου επικρατεί ο ισλαμικός νόμος και η ανάλογη ηθική (Νιγηρία, Σουδάν, Αφγανιστάν..) οι γυναίκες καταδικάζονται σε θάνατο για το αδίκημα της μοιχείας ή άλλες συμπεριφορές που αντιβαίνουν στο νόμο
ΚΕΙΜΕΝΟ
Γιατί πρέπει να καταργηθεί
Βασική αρχή του Ποινικού Δικαίου είναι ότι ποινές -που από τη φύση τους όλες καταργούν ή περιορίζουν δικαιώματα του ανθρώπου (Δ.Α.)- επιβάλλονται εφ' όσον και στο βαθμό που είναι αναγκαίες και χρήσιμες.
Η θανατική ποινή (θ.π.) που προσβάλλει το πρώτο Δ.Α., το δικαίωμα στη ζωή, ούτε αναγκαία ούτε χρήσιμη είναι.
Αναγκαία δεν είναι, αφού υπάρχουν στερητικές της ελευθερίας ποινές μέχρι και ισόβιες. Χρήσιμη δεν είναι, αφού δεν είναι αποτελεσματική, αντιθέτως μάλιστα, εξαγριώνει και εξαχρειώνει τα μέλη της κοινωνίας.
Ας πλησιάσουμε το θέμα πιο αναλυτικά. Η θανατική ποινή εξαγριώνει τους ανθρώπους, που εθίζονται στην ιδέα της επιτρεπόμενης εξόντωσης του άλλου, και τους ωθεί στη χρήση ανάλογου τρόπου αντίδρασης, δηλαδή με ανθρωποκτονία, εναντίον εκείνου που θεωρούν ότι είναι αίτιος κάποιας οδυνηρής, γι' αυτούς, αποστέρησης (frustration). Υποσυνείδητα, ο υποψήφιος ανθρωποκτόνος ταυτίζεται με την πολιτεία που εξοντώνει τον εχθρό της και έτσι προχωρεί ευχερέστερα στην απόφαση να εξοντώσει το δικό του εχθρό. Γι' αυτό και έχει παρατηρηθεί ότι συχνά, για κάποιο χρονικό διάστημα αμέσως ύστερα από μια θανατική εκτέλεση, αυξάνει ο αριθμός ανθρωποκτονιών στη χώρα εκτέλεσης . Το σπουδαιότερο, όμως, είναι ότι στις χώρες που γίνονται λίγο-πολύ συχνά θανατικές εκτελέσεις, εμφανίζεται παράλληλα υψηλή ανθρωποκτόνος εγκληματικότητα. Στις ΗΠΑ μάλιστα -που οι θανατικές εκτελέσεις προβάλλονται κάποτε και από την τηλεόραση- παρουσιάζεται επανειλημμένα το μοναδικό φαινόμενο μαθητών που πυροβολούν αδιακρίτως τους συμμαθητές τους.
Η απάνθρωπη αυτή ποινή είναι και αναποτελεσματική. Καμία επιστημονική μελέτη, που έλαβε υπ' όψιν και στατιστικές χωρών οι οποίες εφήρμοζαν και στη συνέχεια κατήρτησαν -και κάποτε επανέφεραν- τη θ.π., δεν απέδειξε μειωτικό αντίκτυπό της στον αριθμό των σχετικών εγκλημάτων.
Ο. Μπεκαρία, το 18ο αιώνα, είχε ήδη υποστηρίξει ότι ανασχετική επιρροή στην εγκληματική απόφαση έχει όχι η βαρύτητα της ποινής, αλλά η βεβαιότητα της τιμώρησης. Και είχε ρητώς ταχθεί κατά της θ.π.
Ήδη όμως τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Θουκυδίδης (Θουκυδίδου, Ιστορία, Βιβλ. Γ' 45, δημηγορία Διοδότου) υποστήριξε την αναποτελεσματικότητα της θανατικής ποινής. Αφού διαπιστώνει ότι η χρήση της θ.π. από πολλές πόλεις και για διαρκώς περισσότερες μορφές εγκλημάτων δεν είχε αποτέλεσμα, προχωρεί σε ψυχολογική ανάλυση του φαινομένου που θα πρέπει να ζηλέψουν αρκετοί σύγχρονοι εγκληματολόγοι.
Χρήσιμο θεωρώ να αναφέρω ορισμένα περιστατικά από την πραγματικότητα που αναμφισβήτητα αποδεικνύουν το αλυσιτελές της θανατικής ποινής.
Όταν εισήχθη ο καπνός στην Ευρώπη, το κάπνισμα, τιμωρούμενο σε αρκετές χώρες με θάνατο, για να μη διαδοθεί, διαδόθηκε ωστόσο σε όλη την Ευρώπη.
Άλλο παράδειγμα. Κατά τη δημόσια θανατική εκτέλεση, συνήθως με φρικτά βασανιστήρια, κακοποιών ανάμεσα στους οποίους και πορτοφολάδων, που παρακολουθούσε συνωστιζόμενο πλήθος το 16ο και 17ο αιώνα, οι πορτοφολάδες ανέπτυσσαν τη μεγαλύτερη δράση τους. Η τόλμη της ένδειας και η ελπίδα διαφυγής αποτελούσαν σημαντικούς αιτιώδεις παράγοντες αυτής της συμπεριφοράς.
Στη Δανία, το 1944, όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής διέλυσαν τη δανική αστυνομία επειδή τις σαμποτάριζε, αυξήθηκε ο αριθμός των εγκλημάτων γενικά, με εξαίρεση τις ανθρωποκτονίες και τα βαριά σεξουαλικά εγκλήματα, που έμειναν ανεπηρέαστα από τη μείωση του φόβου της αποκάλυψης και της τιμώρησης, παρ'όλο που αυτά μπορούσαν να επισύρουν θανατική ποινή. Με άλλα λόγια, η αύξηση ή μείωση της πιθανότητας επιβολής θανατικής ποινής δεν επηρεάζει τους δράστες βαριών εγκλημάτων.
Το τραγικότερο όμως είναι ότι η ποινή αυτή είναι η μόνη ανεπανόρθωτη. Και όμως οι δικαστικές πλάνες δεν είναι λίγες. Πάντως είναι περισσότερες από όσο νομίζεται. Διότι σ' αυτές δεν πρέπει να υπολογιστούν μόνο οι περιπτώσεις που ο εκτελεσθείς δεν ήταν ο δράστης του εγκλήματος, όπως γίνεται συνήθως, αλλά και πολλές περιπτώσεις που ενώ συνέτρεχαν κάποιες ελαφρυντικές περιστάσεις, δεν μπόρεσε να τις αποδείξει ο κατηγορούμενος ή παρέλειψε να τις προβάλει ο συνήγορός του. Και όμως, αυτό θα ήταν αρκετό για να καταγνωσθεί ποινή ελαφρότερη από τη θανατική.
Συμπέρασμα από όλα τα παραπάνω είναι ότι η κατάργηση της θανατικής ποινής επιβάλλεται. Και πράγματι, αυτή είναι η διεθνής τάση, που προωθείται συστηματικά και από διεθνή κείμενα (instruments) των μεγάλων διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Συμβουλίου της Ευρώπης, Ε.Ε.)6, προς τα οποία προσαρμόζονται και πολλές εθνικές νομοθεσίες. Αξίζει να σημειώσουμε ότι και στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης η θανατική ποινή έχει καταργηθεί.
Ωστόσο, η εσχάτη ποινή επιζεί σε πολλές ακόμη χώρες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, το Φεβρουάριο του 2000, 87 χώρες διατηρούσαν τη θανατική ποινή -μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ, η Κίνα, η Ινδία, το Ιράν, το Ιράκ, η ρωσική ομοσπονδία και η Σαουδική Αραβία- 13 τη διατηρούσαν για εξαιρετικές περιπτώσεις, συνήθως για εσχάτη προδοσία και εγκλήματα κατά τον πόλεμο, και άλλες 20 τη διατηρούσαν στο νομικό πλαίσιο, αλλά δεν εκτελούν τους θανατοποινίτες τα τελευταία δέκα ή περισσότερα χρόνια.Και εύλογα γεννάται η απορία: Πώς και γιατί επιζεί;
Οι λόγοι είναι κυρίως πολιτικοί και ψυχολογικοί.
Στις χώρες όπου δεν υπάρχει ελευθερία, πάντοτε το κράτος απονέμει στον εαυτό του το δικαίωμα ζωής και θανάτου των «υπηκόων» του. Αλλά και σε μερικές χώρες όπου οι ελευθερίες, λιγότερο ή περισσότερο, λειτουργούν, η θανατική ποινή υπάρχει και υποδηλώνει μια επίδειξη εξουσιασμού και δύναμης, χαρακτηριστικό κατάλοιπο αυταρχικών καθεστώτων. Γι' αυτό ακριβώς σε παγκόσμιο επίπεδο οι πλείστες θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις πραγματοποιούνται για πράξεις που στρέφονται κατά της πολιτείας, ουσιαστικά κατά των κατεχόντων την εξουσία (πολιτικά εγκλήματα), ενώ η επιστήμη αυτά θεωρεί ελαφρότερα.
Η θανατική ποινή δεν ταιριάζει σε μια κοινωνία δημοκρατική. Το απόλυτο δικαίωμα ζωής και θανάτου επί των άλλων είναι απαράδεκτο σε μια δημοκρατία. Οι σύγχρονες αντιλήψεις για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου δεν μπορούν να αποδεχτούν την ποινή που προσβάλλει το πρωταρχικό δικαίωμα της ζωής, έστω και αν εμφανίζεται ως αντίδραση σε όμοια πράξη του κρινόμενου, την οποία, όμως, χαρακτηρίζουμε έγκλημα. Δεν αποδέχονται, δηλαδή, την απάντηση της πολιτείας με έγκλημα στο έγκλημα του ιδιώτη.
Υπάρχει όμως και μια άλλη εξήγηση της επιβίωσης της απάνθρωπης και αλυσιτελούς αυτής ποινής, που στηρίζεται στην ψυχολογία των μελών μιας κοινωνίας. Το ένστικτο του θανάτου -ο αντίποδας του ενστίκτου της ζωής και του έρωτα-, ο φόβος και το μίσος που απορρέουν από αυτό είναι βαθιά ριζωμένα στον άνθρωπο. Όσο περισσότερο φοβούνται οι άνθρωποι το θάνατο τόσο μεγαλύτερη αποστέρηση θα αισθανθούν από την κατάργηση της θανατικής ποινής που, εσφαλμένα, αισθάνονται σαν άμυνα κατά του δικού τους θανάτου, της δικής τους θανάτωσης.
Ιδίως σήμερα, που ο κύκλος των πιθανών θυμάτων εγκληματικών πράξεων έχει διευρυνθεί με τα διεθνικά οργανωμένα εγκλήματα -αφού ο σοβαρότερος αριθμός εγκλημάτων στρέφεται κατά προσώπων με τα οποία καμία σύγκρουση δεν έχει ο δράστης και η θυματοποίησή τους είναι θέμα τύχης (τρομοκρατικές ενέργειες, εμπόριο ναρκωτικών, σεξουαλική εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών κ.ά)- ο φόβος και η εκδικητική διάθεση έχουν ενισχυθεί και επεκταθεί. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διεγείρουν ακόμα περισσότερο το φόβο και την αναζήτηση εκδίκησης. Όσο πιο έντονη και άγρια είναι η εκδικητική διάθεση κατά του άλλου τόσο μεγαλύτερο φόβο υποδηλώνει.
Γι' αυτό, κατάργηση της ποινής του θανάτου σημαίνει ουσιαστικά νίκη της ανθρωπότητας πάνω στο φόβο, στο μίσος, στην εκδίκηση. Ή, μάλλον, νίκη της ανθρωπότητας πάνω στον εαυτό της, στις χειρότερες ιδιότητες του εαυτού της.
*Η Α. ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ - ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και της Ελληνικής Εταιρείας Εγκληματολογίας
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 14/07/2001
Χαρακτηριστικά διατυπώνεται η άποψη ότι "κάθε πολιτεία για να κατοχυρώσει τα δικαιώματα των πολιτών και να διασφαλίσει την κοινωνική ισορροπία, επιβάλλει ποινές σ' αυτούς που παραβαίνουν τους νόμους".
Τα διάφορα είδη ποινών (χρηματική ποινή, φυλάκιση, στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, θανατική καταδίκη) εξασφαλίζουν τη σιγουριά αλλά και την ευνομία στην πολιτεία.
Σκοπός της ποινής
- ο σωφρονισμός του παραβάτη που διέπραξε το αδίκημα.
- η αναμόρφωση του χαρακτήρα του μέσα από τη συνειδητοποίηση της πράξης του αλλά και του τιμήματος που πληρώνει.
- η κατάλληλη προετοιμασία για ομαλή επανένταξη στην κοινωνία, διαπαιδαγώγηση - ανακοινωνικοποίηση του εγκληματία, μέσα από τον προσανατολισμό του στους νόμους και τις αξίες που αποδέχεται η κοινωνία.
- η ποινή εντάσσεται στο πλαίσιο της απονομής του δικαίου, δηλ. δικαιώνει και λυτρώνει τον αδικημένο, αλλά αποκαθιστά και την ηθική τάξη στην κοινωνία (αποκατάσταση της διαταραγμένης κοινωνικής ισορροπίας).
- ο εκφοβισμός και η αποθάρρυνση των επίδοξων εγκληματιών, μέσο παραδειγματισμού για το κοινωνικό σύνολο.
"Η ποινή φέρεται να έχει μια πολύπλευρη κοινωνική λειτουργία. Εκφοβιστική, ως απευχή που επικρέμαται για τον επίδοξο δράστη εγκληματικών πράξεων, εκτονωτική, όταν επιβάλλεται, του ψυχικού πάθους εκείνων που προσβάλλονται από τις πράξεις αυτές, διορθωτική, όταν εκτίεται, για όποιον τη δοκιμάζει και τη βιώνει, επανορθωτική, για τη διαταραγμένη από τις εγκληματικές πράξεις κοινωνική ισορροπία, διδακτική, στην προσπάθεια ποδηγέτησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς από την εκάστοτε κρατική εξουσία".Ι.Ε. Μανωλεδάκης
ΓΕΝΙΚΑ: η ποινή ηθικοποιεί, εξανθρωπίζει, προβάλλει αξίες, τονίζει στον πολίτη την ανάγκη του αλληλοσεβασμού και της αποδοχής των κανόνων της κοινωνίας, ενισχύει τη κοινωνική συνείδηση, προϊδεάζει τον πολίτη για τις συνέπειες της απειθαρχίας, υπενθυμίζει τις υποχρεώσεις του, καταστέλλει τα πάθη του και περιορίζει την ενστικτική του τάση για ετερότητα, επιβολή και απεριόριστη ικανοποίηση επιθυμιών - επιδιώξεων.
Η ποινή είναι συνοδοιπόρος της κοινωνικής αναγκαιότητας / συμβατικότητας. Συγκαταλέγεται στα μέσα που διαθέτει η κοινωνία για τη διαπαιδαγώγηση και την κοινωνικοποίηση των μελών της.
ΕΠΙΠΡΟΣΘΕΤΑ: εξασφαλίζεται στους πολίτες, έστω και με αυτό τον τρόπο, το αίσθημα της ασφάλειας - προστασίας. Η αμερόληπτη και απαρέγκλιτη εφαρμογή των ποινών είναι συντελεστής της κοινωνικής τάξης αλλά και της νομιμοφροσύνης των πολιτών.
ΑΝΤΙΘΕΤΑ: η χαλάρωση ή η υπερβολική αυστηρότητα στην επιβολή των ποινών μπορεί να λειτουργήσει καταλυτικά για την κοινωνική σταθερότητα, να προκαλέσει αναταραχές, βίαιες συγκρούσεις, να επιφέρει την αναρχία, τη διάλυση της κοινωνίας.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΩΦΡΟΝΙΣΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Ο υπότροπος εγκληματίας ξαναγυρίζει στη φυλακή και περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του εκεί. Αυτό αποδεικνύει ότι η φυλακή δεν μπορεί να επιτελέσει επιτυχώς το ρόλο της. "Το καθεστώς της φυλάκισης αποτελεί μία κατάσταση αντικείμενη στην ίδια την ουσία της ανθρώπινης φύσης. Και η επιβολή αυτής της ανθρώπινης κατάστασης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς καταπίεση και βιαιότητα, ακριβώς γιατί έρχεται σε αντίθεση με τις πιο μύχιες και ατράνταχτες παρορμήσεις για ελευθερία και αυτοπροσδιορισμό. Επομένως, η φυλακή είναι εξορισμού χώρος βίας και αναπαραγωγής της βίας". Β. Φίλιας
- Αν δεχτούμε ότι ο εγκληματίας δε γεννιέται, αλλά δημιουργείται μέσα στις ιδιαίτερες κοινωνικές συνθήκες της εποχής, τότε ο έγκλειστος πληρώνει ένα τίμημα για αδίκημα απέναντι στην κοινωνία, του οποίου τα αίτια βρίσκονται στην ίδια την κοινωνία.
- Οδηγεί το άτομο στην αντίδραση, το κονιορτοποιεί και το εξαθλιώνει ως προσωπικότητα, καταρρακώνει τον ψυχισμό και τον αυτοσεβασμό του.
- Καλλιεργεί στην ψυχή του κατάδικου το μίσος για την κοινωνία.
ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΕΙΣ για την αποδοτική λειτουργία του σωφρονιστικού συστήματος
- "Τα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση του εγκλήματος δεν πρέπει να είναι κατά του εγκληματούντος, αλλά υπέρ του, δηλ. να στοχεύουν στην αποκατάστασή του ως προσωπικότητας, όχι στην καταστροφή του". Πρέπει η ποινή να εξασφαλίζει όρους αναδιαπαιδαγώγησης του εγκληματία, να έχει δηλ. ανθρωπιστικό χαρακτήρα.
- "Η ανατοποθέτηση της προσωπικότητας αυτής σε μια βάση, που θα της επιτρέψει να λειτουργεί ομαλά, απαιτεί ένα έργο πολυσύνθετο, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να εκπληρώσει η φυλακή εφόσον η όλη της σύλληψη στηρίζεται στην ιδέα της ανταπόδοσης και της προστασίας της κοινωνίας από μια επικίνδυνη προσωπικότητα"Β. Φίλιας
-Η εργασία και η εξειδίκευση θα συμβάλλουν στην ταχύτερη κοινωνική ένταξη των αποφυλακιζομένων, στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των κρατουμένων, στον περιορισμό της εγκληματικότητας και κυρίως στη μείωση των φαινομένων υποτροπής.
-Επαγγελματική κατάρτιση των κρατουμένων.
-Ανθρώπινοι όροι διαβίωσης στις φυλακές.
-Εξειδικευμένο προσωπικό στην υπηρεσία σωφρονισμού του οποίου η δραστηριότητα θα αποβλέπει στη θετική ανασυγκρότηση της ζωής τους για τη ζωή".
-Σεμινάρια επιμόρφωσης, πολιτιστικά προγράμματα, εκδηλώσεις, δραστηριότητες - καλλιέργεια του ψυχικού κόσμου, εκτόνωση δημιουργικότητας, εσωτερικός εκπολιτισμός,
- Αναδιάρθρωση των κοινωνικών αντιλήψεων και εξάλειψη των προκαταλήψεων που στιγματίζουν και περιθωριοποιούν τους πρώην κατάδικους, δυσχεραίνουν την επανένταξή τους στην κοινωνία.
ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ
(Francisco José de Goya 3η Μαΐου 1808, 1814, λάδι σε μουσαμά, 266x345 εκ., Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη/ Στις 3 Μαΐου του 1808 εκτελέστηκαν μαζικά περίπου 400 Ισπανοί πολίτες από τα γαλλικά στρατεύματα, οδηγώντας σε μία γενικευμένη ισπανική εξέγερση / πηγή: wikipedia)
Διατυπώνεται συχνά η άποψη ότι "η διόγκωση των φαινομένων βίας και εγκληματικότητας οφείλεται και στην τάση που ανιχνεύεται, στις σύγχρονες κοινωνίες, για κατάργηση της θανατικής ποινής".
Ο προβληματισμός γύρω από τη σκοπιμότητα αλλά και την ορθότητα - ακόμα και τη συνταγματικότητα της θανατικής ποινής είναι πάντα επίκαιρος.
Επιχειρήματα υπέρ της θανατικής ποινής
• Η θανατική ποινή δεν έρχεται σε αντίθεση με το κοινό αίσθημα. Η κοινή γνώμη επιθυμεί την καταδίκη σε θάνατο εγκληματιών που σκορπίζουν αφειδώς το θάνατο και μάλιστα με στυγερό τρόπο. Νιώθει ασφάλεια και ικανοποιείται το περί δικαίου αίσθημα μετά την επιβολή μιας τέτοιας ποινής.
• Η ικανότητα της θανατικής ποινής ν' αποτρέψει στο μέλλον παρόμοια εγκλήματα, η αποτρεπτική της λειτουργία για την τέλεση παρόμοιων αποτρόπαιων πράξεων. Για τους επαγγελματίες εγκληματίες, η απειλή θανατικής ποινής έχει ανασταλτικό αποτέλεσμα.
• Όσοι προβάλλουν τα ανεπανόρθωτο της θανατικής ποινής ως επιχείρημα για την κατάργησή της, προσπαθούν να εντυπωσιάσουν αλλά και να παραπλανήσουν. Διότι κάθε ποινή είναι ανεπανόρθωτη εκτός από τη χρηματική ποινή. Τα χρόνια της φυλακής δεν γυρίζουν πίσω ούτε οι ευκαιρίες που έχασε στη ζωή του. Εκείνο επομένως που απαιτείται στην επιβολή κάθε ποινής, πόσο μάλλον της θανατικής, είναι η έκδοση μη παραπλανημένων δικαστικών αποφάσεων.
• Το αν "επιτρέπεται" ή όχι η αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής, είναι θέμα μεταφυσικό και όχι θετικό (κοινωνικό- νομικό). Από μεταφυσική πλευρά, η ανθρώπινη ζωή είναι η μεγαλύτερη αξία. Από θετική - κοινωνική πλευρά και μάλιστα νομική, όμως, δεν εξετάζεται τι έχει μεγαλύτερη αξία αλλά τι προηγείται στην προστασία. Και αυτό που προηγείται είναι η αυτοπροστασία της κρατικής εξουσίας με την νομική προστασία των πολιτών και της ζωής τους.
• Αν η θανατική ποινή είναι αντισυνταγματική επειδή δεν σέβεται ως αξία τον άνθρωπο και παραβιάζει τα δικαιώματά του, τότε το ίδιο συμβαίνει και με την ισόβια κάθειρξη, την ισόβια δηλαδή στέρηση της προσωπικής ελευθερίας.
Ι.ΜΑΝΩΛΕΔΑΚΗ, "Γενική θεωρία του ποινικού δικαίου"
Επιχειρήματα κατά της θανατικής ποινής
• Όταν αποδίδουμε την έξαρση της βίας και της εγκληματικότητας στην κατάργηση της θανατικής ποινής, σημαίνει ότι παραβλέπουμε τους ουσιαστικούς παράγοντες / τη γενεσιουργό αιτία και αναζητάμε τη εύκολη λύση.
• Σε χώρες όπου ισχύει η θανατική ποινή, δεν παρουσιάζεται θεαματική μείωση της εγκληματικότητας, καθώς μάλιστα δεν έχει αποδειχτεί η αποτρεπτική δύναμη αυτής της ποινής. Για παράδειγμα οι κατά συρροή δολοφόνοι, οι ψυχοπαθείς ουδόλως αποθαρρύνονται από την προοπτική της θανατικής καταδίκης. Άλλωστε οι ψυχικά νοσούντες δολοφόνοι εξαιρούνται από αυτή την πρακτική. Ποιος είναι εκείνος ο εγκληματίας, που διαπράττει εν θερμώ ένα έγκλημα και συνάμα αναλογίζεται τις επιπτώσεις της ενέργειάς του ή φαντάζεται ότι θα πέσει στα χέρια των διωκτικών αρχών.
• Το σωφρονιστικό σύστημα δεν αποβλέπει στην εκδίκηση αλλά στο σωφρονισμό, τη διόρθωση - επανένταξη - ανακοινωνικοποίηση του εγκληματία, ευκαιρία που του στερεί η άκαμπτη επιβολή της "εσχάτης των ποινών".
• Σε περίπτωση δικαστικής πλάνης δεν υπάρχουν περιθώρια επανόρθωσης του λάθους
• Η κοινωνία δεν έχει από ηθική και ανθρωπιστική άποψη το δικαίωμα να αφαιρεί ζωές.
• Η θανατική ποινή (η βαναυσότητά της) προκαλεί το κοινό αίσθημα, διχάζει την κοινωνία, εξάπτει το μίσος, το φανατισμό, σηματοδοτεί την ηθική καταρράκωση της κοινωνίας, αλλά αποδεικνύει και την αναποτελεσματικότητα του σωφρονιστικού συστήματος και του κράτους γενικότερα να συγκρατήσει την αλματωδώς εξελισσόμενη εγκληματική δραστηριότητα στις κοινωνίες και να διατηρήσει την έννομη τάξη με πιο ήπια και προληπτικά μέτρα.
• Σε μια εποχή πολιτισμικής προόδου, η εκτέλεση της θανατικής ποινής, ακόμα και για το πιο στυγερό έγκλημα, αποτελεί κατάφωρη παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων "η θανατική εκτέλεση αποτελεί τη μεγίστη φυσική και ηθική βλάβη που μπορεί να υποστεί ένα άτομο από την πολιτεία".
• Στα ανελεύθερα καθεστώτα, γίνεται χρήση εκ μέρους της εξουσίας της θανατικής καταδίκης για τη δολοφονία - φυσική εξόντωση των αντιφρονούντων.
• Ο ΦΥΛΕΤΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ της θανατικής ποινής στις ΗΠΑ: οι θανατοποινίτες συνήθως προέρχονται από τις φυλετικές /εθνικές μειονοτικές κοινότητες της χώρας, από εξαθλιωμένα κοινωνικά στρώματα των μεγαλουπόλεων. Είναι εκείνοι που κατά κύριο λόγο διέπραξαν έγκλημα, ωστόσο δεν έχουν την οικονομική δύναμη να πληρώσουν έναν επιφανή νομικό που θα τους απάλλασσε από τις βαριές κατηγορίες, συνήθης πρακτική για πολύ χειρότερους εγκληματίες (οργανωμένο έγκλημα, μεγαλοδιακινητές και έμποροι ναρκωτικών, μαφιόζοι κοκ.). Ήδη στις ΗΠΑ πολλοί μιλούν για ρατσιστική απονομή δικαιοσύνης, αφού στις φυλακές πλεονάζουν μαύροι και ισπανόφωνοι κρατούμενοι.
«Η Ο' Κόνορ, από τους υπέρμαχους της θανατικής ποινής στις ΗΠΑ, εξέπληξε τους πάντες προτείνοντας να απαιτείται συγκεκριμένη ελάχιστη επαγγελματική πείρα των δικηγόρων που θα ορίζονται για την υπεράσπιση κατηγορουμένων που αντιμετωπίζουν την ποινή του θανάτου. Έτσι θα ορίζονται συνήγοροι έμπειροι και ενδεχομένως ειδικευμένοι σε περιπτώσεις που η ποινή μπορεί να είναι θάνατος. Και όλα αυτά γιατί οι στατιστικές δείχνουν πως συχνά σοβαρές περιπτώσεις θανατικής ποινής ανατίθενται σε άπειρους δικηγόρους (περίπτωση Μάικλ Γκράχαμ), γιατί οι κατηγορούμενοι δεν έχουν χρήματα να τους πληρώσουν.» Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία- 13/01/2002
• ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΘΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΑΥΣΤΗΡΟΤΗΤΑΣ ΠΟΙΝΗΣ :συχνά σε χώρες όπου επικρατεί ο ισλαμικός νόμος και η ανάλογη ηθική (Νιγηρία, Σουδάν, Αφγανιστάν..) οι γυναίκες καταδικάζονται σε θάνατο για το αδίκημα της μοιχείας ή άλλες συμπεριφορές που αντιβαίνουν στο νόμο
ΚΕΙΜΕΝΟ
Γιατί πρέπει να καταργηθεί
Βασική αρχή του Ποινικού Δικαίου είναι ότι ποινές -που από τη φύση τους όλες καταργούν ή περιορίζουν δικαιώματα του ανθρώπου (Δ.Α.)- επιβάλλονται εφ' όσον και στο βαθμό που είναι αναγκαίες και χρήσιμες.
Η θανατική ποινή (θ.π.) που προσβάλλει το πρώτο Δ.Α., το δικαίωμα στη ζωή, ούτε αναγκαία ούτε χρήσιμη είναι.
Αναγκαία δεν είναι, αφού υπάρχουν στερητικές της ελευθερίας ποινές μέχρι και ισόβιες. Χρήσιμη δεν είναι, αφού δεν είναι αποτελεσματική, αντιθέτως μάλιστα, εξαγριώνει και εξαχρειώνει τα μέλη της κοινωνίας.
Ας πλησιάσουμε το θέμα πιο αναλυτικά. Η θανατική ποινή εξαγριώνει τους ανθρώπους, που εθίζονται στην ιδέα της επιτρεπόμενης εξόντωσης του άλλου, και τους ωθεί στη χρήση ανάλογου τρόπου αντίδρασης, δηλαδή με ανθρωποκτονία, εναντίον εκείνου που θεωρούν ότι είναι αίτιος κάποιας οδυνηρής, γι' αυτούς, αποστέρησης (frustration). Υποσυνείδητα, ο υποψήφιος ανθρωποκτόνος ταυτίζεται με την πολιτεία που εξοντώνει τον εχθρό της και έτσι προχωρεί ευχερέστερα στην απόφαση να εξοντώσει το δικό του εχθρό. Γι' αυτό και έχει παρατηρηθεί ότι συχνά, για κάποιο χρονικό διάστημα αμέσως ύστερα από μια θανατική εκτέλεση, αυξάνει ο αριθμός ανθρωποκτονιών στη χώρα εκτέλεσης . Το σπουδαιότερο, όμως, είναι ότι στις χώρες που γίνονται λίγο-πολύ συχνά θανατικές εκτελέσεις, εμφανίζεται παράλληλα υψηλή ανθρωποκτόνος εγκληματικότητα. Στις ΗΠΑ μάλιστα -που οι θανατικές εκτελέσεις προβάλλονται κάποτε και από την τηλεόραση- παρουσιάζεται επανειλημμένα το μοναδικό φαινόμενο μαθητών που πυροβολούν αδιακρίτως τους συμμαθητές τους.
Η απάνθρωπη αυτή ποινή είναι και αναποτελεσματική. Καμία επιστημονική μελέτη, που έλαβε υπ' όψιν και στατιστικές χωρών οι οποίες εφήρμοζαν και στη συνέχεια κατήρτησαν -και κάποτε επανέφεραν- τη θ.π., δεν απέδειξε μειωτικό αντίκτυπό της στον αριθμό των σχετικών εγκλημάτων.
Ο. Μπεκαρία, το 18ο αιώνα, είχε ήδη υποστηρίξει ότι ανασχετική επιρροή στην εγκληματική απόφαση έχει όχι η βαρύτητα της ποινής, αλλά η βεβαιότητα της τιμώρησης. Και είχε ρητώς ταχθεί κατά της θ.π.
Ήδη όμως τον 5ο αιώνα π.Χ., ο Θουκυδίδης (Θουκυδίδου, Ιστορία, Βιβλ. Γ' 45, δημηγορία Διοδότου) υποστήριξε την αναποτελεσματικότητα της θανατικής ποινής. Αφού διαπιστώνει ότι η χρήση της θ.π. από πολλές πόλεις και για διαρκώς περισσότερες μορφές εγκλημάτων δεν είχε αποτέλεσμα, προχωρεί σε ψυχολογική ανάλυση του φαινομένου που θα πρέπει να ζηλέψουν αρκετοί σύγχρονοι εγκληματολόγοι.
Χρήσιμο θεωρώ να αναφέρω ορισμένα περιστατικά από την πραγματικότητα που αναμφισβήτητα αποδεικνύουν το αλυσιτελές της θανατικής ποινής.
Όταν εισήχθη ο καπνός στην Ευρώπη, το κάπνισμα, τιμωρούμενο σε αρκετές χώρες με θάνατο, για να μη διαδοθεί, διαδόθηκε ωστόσο σε όλη την Ευρώπη.
Άλλο παράδειγμα. Κατά τη δημόσια θανατική εκτέλεση, συνήθως με φρικτά βασανιστήρια, κακοποιών ανάμεσα στους οποίους και πορτοφολάδων, που παρακολουθούσε συνωστιζόμενο πλήθος το 16ο και 17ο αιώνα, οι πορτοφολάδες ανέπτυσσαν τη μεγαλύτερη δράση τους. Η τόλμη της ένδειας και η ελπίδα διαφυγής αποτελούσαν σημαντικούς αιτιώδεις παράγοντες αυτής της συμπεριφοράς.
Στη Δανία, το 1944, όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής διέλυσαν τη δανική αστυνομία επειδή τις σαμποτάριζε, αυξήθηκε ο αριθμός των εγκλημάτων γενικά, με εξαίρεση τις ανθρωποκτονίες και τα βαριά σεξουαλικά εγκλήματα, που έμειναν ανεπηρέαστα από τη μείωση του φόβου της αποκάλυψης και της τιμώρησης, παρ'όλο που αυτά μπορούσαν να επισύρουν θανατική ποινή. Με άλλα λόγια, η αύξηση ή μείωση της πιθανότητας επιβολής θανατικής ποινής δεν επηρεάζει τους δράστες βαριών εγκλημάτων.
Το τραγικότερο όμως είναι ότι η ποινή αυτή είναι η μόνη ανεπανόρθωτη. Και όμως οι δικαστικές πλάνες δεν είναι λίγες. Πάντως είναι περισσότερες από όσο νομίζεται. Διότι σ' αυτές δεν πρέπει να υπολογιστούν μόνο οι περιπτώσεις που ο εκτελεσθείς δεν ήταν ο δράστης του εγκλήματος, όπως γίνεται συνήθως, αλλά και πολλές περιπτώσεις που ενώ συνέτρεχαν κάποιες ελαφρυντικές περιστάσεις, δεν μπόρεσε να τις αποδείξει ο κατηγορούμενος ή παρέλειψε να τις προβάλει ο συνήγορός του. Και όμως, αυτό θα ήταν αρκετό για να καταγνωσθεί ποινή ελαφρότερη από τη θανατική.
Συμπέρασμα από όλα τα παραπάνω είναι ότι η κατάργηση της θανατικής ποινής επιβάλλεται. Και πράγματι, αυτή είναι η διεθνής τάση, που προωθείται συστηματικά και από διεθνή κείμενα (instruments) των μεγάλων διεθνών οργανισμών (ΟΗΕ, Συμβουλίου της Ευρώπης, Ε.Ε.)6, προς τα οποία προσαρμόζονται και πολλές εθνικές νομοθεσίες. Αξίζει να σημειώσουμε ότι και στα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης η θανατική ποινή έχει καταργηθεί.
Ωστόσο, η εσχάτη ποινή επιζεί σε πολλές ακόμη χώρες. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, το Φεβρουάριο του 2000, 87 χώρες διατηρούσαν τη θανατική ποινή -μεταξύ των οποίων και οι ΗΠΑ, η Κίνα, η Ινδία, το Ιράν, το Ιράκ, η ρωσική ομοσπονδία και η Σαουδική Αραβία- 13 τη διατηρούσαν για εξαιρετικές περιπτώσεις, συνήθως για εσχάτη προδοσία και εγκλήματα κατά τον πόλεμο, και άλλες 20 τη διατηρούσαν στο νομικό πλαίσιο, αλλά δεν εκτελούν τους θανατοποινίτες τα τελευταία δέκα ή περισσότερα χρόνια.Και εύλογα γεννάται η απορία: Πώς και γιατί επιζεί;
Οι λόγοι είναι κυρίως πολιτικοί και ψυχολογικοί.
Στις χώρες όπου δεν υπάρχει ελευθερία, πάντοτε το κράτος απονέμει στον εαυτό του το δικαίωμα ζωής και θανάτου των «υπηκόων» του. Αλλά και σε μερικές χώρες όπου οι ελευθερίες, λιγότερο ή περισσότερο, λειτουργούν, η θανατική ποινή υπάρχει και υποδηλώνει μια επίδειξη εξουσιασμού και δύναμης, χαρακτηριστικό κατάλοιπο αυταρχικών καθεστώτων. Γι' αυτό ακριβώς σε παγκόσμιο επίπεδο οι πλείστες θανατικές καταδίκες και εκτελέσεις πραγματοποιούνται για πράξεις που στρέφονται κατά της πολιτείας, ουσιαστικά κατά των κατεχόντων την εξουσία (πολιτικά εγκλήματα), ενώ η επιστήμη αυτά θεωρεί ελαφρότερα.
Η θανατική ποινή δεν ταιριάζει σε μια κοινωνία δημοκρατική. Το απόλυτο δικαίωμα ζωής και θανάτου επί των άλλων είναι απαράδεκτο σε μια δημοκρατία. Οι σύγχρονες αντιλήψεις για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου δεν μπορούν να αποδεχτούν την ποινή που προσβάλλει το πρωταρχικό δικαίωμα της ζωής, έστω και αν εμφανίζεται ως αντίδραση σε όμοια πράξη του κρινόμενου, την οποία, όμως, χαρακτηρίζουμε έγκλημα. Δεν αποδέχονται, δηλαδή, την απάντηση της πολιτείας με έγκλημα στο έγκλημα του ιδιώτη.
Υπάρχει όμως και μια άλλη εξήγηση της επιβίωσης της απάνθρωπης και αλυσιτελούς αυτής ποινής, που στηρίζεται στην ψυχολογία των μελών μιας κοινωνίας. Το ένστικτο του θανάτου -ο αντίποδας του ενστίκτου της ζωής και του έρωτα-, ο φόβος και το μίσος που απορρέουν από αυτό είναι βαθιά ριζωμένα στον άνθρωπο. Όσο περισσότερο φοβούνται οι άνθρωποι το θάνατο τόσο μεγαλύτερη αποστέρηση θα αισθανθούν από την κατάργηση της θανατικής ποινής που, εσφαλμένα, αισθάνονται σαν άμυνα κατά του δικού τους θανάτου, της δικής τους θανάτωσης.
Ιδίως σήμερα, που ο κύκλος των πιθανών θυμάτων εγκληματικών πράξεων έχει διευρυνθεί με τα διεθνικά οργανωμένα εγκλήματα -αφού ο σοβαρότερος αριθμός εγκλημάτων στρέφεται κατά προσώπων με τα οποία καμία σύγκρουση δεν έχει ο δράστης και η θυματοποίησή τους είναι θέμα τύχης (τρομοκρατικές ενέργειες, εμπόριο ναρκωτικών, σεξουαλική εκμετάλλευση γυναικών και παιδιών κ.ά)- ο φόβος και η εκδικητική διάθεση έχουν ενισχυθεί και επεκταθεί. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διεγείρουν ακόμα περισσότερο το φόβο και την αναζήτηση εκδίκησης. Όσο πιο έντονη και άγρια είναι η εκδικητική διάθεση κατά του άλλου τόσο μεγαλύτερο φόβο υποδηλώνει.
Γι' αυτό, κατάργηση της ποινής του θανάτου σημαίνει ουσιαστικά νίκη της ανθρωπότητας πάνω στο φόβο, στο μίσος, στην εκδίκηση. Ή, μάλλον, νίκη της ανθρωπότητας πάνω στον εαυτό της, στις χειρότερες ιδιότητες του εαυτού της.
*Η Α. ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ - ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ είναι πρόεδρος του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και της Ελληνικής Εταιρείας Εγκληματολογίας
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 14/07/2001
